Recomendacións de materiais xenéticos de piñeiro do país para plantar no interior de Galicia
En Galicia, na franxa atlántica hai masas de 'Pinus pinaster' de alta calidade xenética, pero nas plantacións do interior galego, predominan masas de peor calidade. Dado o interese produtivo desta especie, considérase necesario establecer recomendacións para escoller materiais xenéticos axeitados ao interior da comunidade. Artigo de Raúl de la Mata (Escuela Técnica Superior de Ingenieros de Montes, UPM), Francisco Lario (Tragsa) y Rafael Zas (Misión Biolóxica de Galicia, CSIC)
Repoboación de piñeiro do país (‘Pinus pinaster’) na provincia de Ourense.
O piñeiro do país (Pinus pinaster) é unha das especies forestais máis importantes en Galicia, especialmente pola súa capacidade para producir madeira. Aínda que tradicionalmente se plantou en moitas zonas, nos últimos anos o seu uso reduciuse debido a problemas como a flutuación do prezo da madeira e a aparición de enfermidades e pragas (nemátodo, chancro, etc.).
Así, novas iniciativas están a promover o uso deste piñeiro, destacando a súa versatilidade e potencial para producir madeira de calidade, especialmente nas zonas atlánticas da península. Un dos aspectos clave para garantir o éxito destas plantacións é a elección do material xenético adecuado, é dicir, seleccionar as sementes ou plantas que mellor se adapten ao ambiente e que produzan madeira de alta calidade.
O piñeiro do país medra tanto na costa como no interior de Galicia, pero mentres na costa hai boas masas naturais adaptadas, no interior predominan plantacións de orixe descoñecida e mala calidade. Dado o interese produtivo desta especie, é necesario establecer recomendacións para escoller materiais xenéticos axeitados ao interior.
Variabilidade xenética e adaptación ao ambiente
O P. pinaster é unha especie que se atopa en diferentes rexións do suroeste de Europa e do norte de África, adaptándose a condicións ambientais moi diversas. Isto significa que existe unha gran variabilidade xenética dentro da especie, o que se traduce en diferenzas no crecemento, na forma e noutras características importantes segundo a orixe.
Ademais, esta especie é moi plástica, é dicir, pode cambiar o seu comportamento dependendo das condicións ambientais onde medre. Por exemplo, unha mesma variedade pode crecer máis ou menos dependendo do solo, da cantidade de auga ou da temperatura.
Unha variedade que medra ben nun lugar pode non facelo tan ben noutro emprazamento
Esta plasticidade é especialmente relevante nun contexto de cambio climático, xa que permite que o piñeiro se aclimate a novas condicións. Sen embargo, tamén implica que diferentes materiais xenéticos poden responder de maneira distinta segundo o lugar onde se planten, dificultando as recomendacións e a selección de materiais.
Interacción xenotipo × ambiente
A interacción xenotipo × ambiente refírese a como os materiais xenéticos responden de maneira distinta a diferentes ambientes. Isto significa que unha variedade que crece ben nun lugar pode non facelo tan ben noutro.
Esta interacción complica a selección dos materiais máis adecuados para unha rexión cando esta é ampla e heteroxénea, como é o interior de Galicia, xa que non existe un único material que sexa o mellor en todas as condicións dentro da rexión. Por iso, é importante estudar como se comportan os diferentes materiais en distintos ambientes dentro da rexión para facer recomendacións axeitadas.
Non existe unha única planta que sexa a mellor en todas as condicións
Estudo no interior de Galicia
Para entender mellor como se comportan os diferentes materiais de P. pinaster no interior de Galicia, a Misión Biolóxica de Galicia (CSIC), en colaboración co grupo TRAGSA e a Dirección Xeral de Ordenación e Planificación Forestal da Xunta de Galicia, realizou un estudo en sete sitios de ensaio dentro desta rexión (Ver Figura 1 e Táboa 1).
No ano 2006, plantáronse 25 poboacións distintas de P. pinaster, procedentes de seis rexións españolas e dunha francesa (Figura 1 e Táboa 2). Estas poboacións seleccionáronse de materiais identificados, rodais selectos e hortos sementeiros, estes últimos pertencentes a programas de mellora xenética en curso. Despois de 13 anos, medíronse preto de 8.000 árbores, avaliando o seu crecemento e a rectitude do tronco. Tamén se recolleron datos sobre o clima, o solo, a xeografía e a calidade de estación de cada sitio de ensaio.
Os materiais xenéticos da franxa atlántica galega demostráronse superiores ós do interior. Na imaxe, piñeiral da praia de Melide (O Hío, Cangas).
Resultados principais
O piñeiro do país no interior de Galicia require solos de alta calidade, onde as poboacións atlánticas (Landas -Francia- e Sergude -Galicia- demostraron a súa superioridade)
Nos sitios de alta calidade, as diferenzas entre materiais foron maiores, destacando as poboacións atlánticas, que mostraron un crecemento significativamente superior (Figura 2), especialmente aquelas que procedían de programas de mellora xenética (Landas e Sergude). En cambio, nos sitios de baixa calidade, as diferenzas foron menores, e algunhas poboacións mediterráneas incluso superaron ás atlánticas.
Recomendacións de uso
Dados os resultados, propóñense dúas estratexias para a selección de materiais de P. pinaster para o interior de Galicia:
Estes materiais mostraron unha mellora en volume dun 46 % (Landas), 18 % (Sergude) e 11 % (Bolmente), en comparación co resto das poboación ensaiadas aos 13 anos de idade no sitio de maior calidade de estación (O Saviñao, LU) (Táboa 3). Así, nun sitio de alta calidade de estación como O Saviñao (Índice de Sitio de 14,8 m aos 20 anos; Táboa 1) poderíanse acadar volumes con cortiza de 561, 451 e 425 m3/ha para Landas, Sergude e Bolmente respectivamente aos 13 anos de idade, con densidades de plantación intermedias (1.111 pes/ha).
En parcelas con alta calidade de estación, lográronse crecementos de entre 30 e máis de 40 metros cúbicos por hectárea e ano, durante os primeiros 13 anos da plantación
Por outra banda, en sitios de baixa calidade, algunhas poboacións mediterráneas, como as de Santa Cruz e Mombeltrán (Serra de Gredos), e a de Sinarcas (Serranía de Cuenca), poderían ser máis axeitadas, xa que mostraron un bo comportamento en condicións máis difíciles.
Sen embargo, dado que as diferenzas entre materiais son menores nos sitios de baixa calidade, poderíase optar por unha recomendación xeral baseada nos materiais atlánticos dos programas de mellora, xa que as ganancias xenéticas dos materiais mediterráneos nos sitios máis pobres serían menores.
En solos pobres, algunhas poboacións mediterráneas funcionaron lixeiramente mellor que as atlánticas, pero dado que as diferenzas son escasas, poderíase optar por unha recomendación xeral baseada nos materiais atlánticos
Isto suxire que é difícil atopar materiais que combinen un bo crecemento promedio e estabilidade en toda a zona, polo que a primeira estratexia podería ser máis efectiva.
Os materiais máis rectos non acadan os estándares que esixe a industria. É precisa unha silvicultura coidada das masas e continuar avanzando na mellora xenética da especie nesta liña
Ademais, incluso os materiais máis rectos non alcanzaron os estándares óptimos requiridos pola industria. Por iso, sería recomendable complementar o uso dos mellores orixes con prácticas silvícolas que melloren a rectitude, como podas, claras e enderezamento en etapas xuvenís, ou incluso considerar programas de mellora xenética específicos para aumentar a rectitude e a calidade da madeira.
Conclusións
– Non se recomenda subdividir o interior de Galicia en áreas para facer recomendacións independentes, xa que non se atoparon patróns ambientais claros que xustifiquen esta división.
– Tampouco se recomenda basear a selección dos materiais na súa estabilidade, xa que os máis estables tenden a ter un crecemento inferior (os materiais mediterráneos).
– A calidade da estación é o factor máis relevante para explicar as diferenzas de crecemento entre materiais, sendo nos sitios de alta calidade onde estas foron maiores.
– De entre as orixes probadas, recoméndase empregar materiais baseándose no seu comportamento nos sitios de alta calidade, optando por materiais atlánticos mellorados xenéticamente, como os dos programas de Galicia (Sergude) e das Landas, ou o rodal selecto de Bolmente (Lugo) como alternativa.
– A rectitude do tronco non modifica as recomendacións anteriores, xa que os materiais recomendados presentan unha rectitude promedio. Sen embargo, sería beneficioso aplicar prácticas silvícolas ou de mellora xenética adicionais para mellorar a calidade final da madeira.
O artigo científico orixinal pódese atopar no seguinte enlace: https://doi.org/10.1016/j.foreco.2024.122219
Figura 1
a) Localización dos 7 sitios de ensaio estudados no interior de Galicia.
b) Orixe das 25 poboacións de P. pinaster ensaiadas agrupadas en 7 rexións de procedencia (FR: Francia; SB: Montaña de Soria-Burgos; NI: noroeste interior; NL: noroeste litoral; SC: Serranía de Cuenca; SG: Serra de Gredos; GU: Serra de Guadarrama). En ambos mapas, o área cor verdoso corresponde a distribución de P. pinaster.
c) Vista aérea da parcela de Avión.
Táboa 1
Localización e calidade de estación (Índice de sitio) dos sete sitios de ensaio. O Índice de sitio é a altura promedio dos 100 árbores máis grosas proxectada ata os 20 anos de idade.
Táboa 2
Orixe, tipo de material (OS: horto sementeiro; RS: rodal selecto; MI: material identificado) e código no Catálogo Nacional de Materiais de Base das 25 poboacións de P. pinaster ensaiadas agrupadas en 7 rexións de procedencia.
As frechas azuis sinalan os materiais recomendados amplamente para todo o interior de Galicia, e as frechas grises sinalan as posibles recomendacións para baixas calidades de estación.
Figura 2
Desviación do crecemento en volume sobre o crecemento medio do sitio para as 25 poboacións ensaiadas en cada un dos sitios. As poboacións aparecen agrupadas en 7 rexións de procedencia e están coloreadas seguindo un gradiente climático dende Atlántico (verde escuro) a Mediterráneo (vermello).
Os sitios aparecen no eixo horizontal e están ordenados de esquerda a dereita en orde crecente de calidade de estación. Pode verse como as poboacións de orixe Atlántica (Landas, Noroeste Litoral e Noroeste Interior) tenden a aproveitar mellor as melloras na calidade do sitio (en Parderrubias e O Saviñao). Pola outra banda, as orixes Mediterráneas (especialmente Montaña de Soria-Burgos e Serranía de Cuenca) mostran menor variabilidade entre sitios. Nos sitios de peor calidade (Laza e Xermeade) e na Fonsagrada, o ensaio a maior altitude, as poboacións Mediterráneas crecen incluso máis cas orixes Atlánticas, sen embargo, esta diferenza é menor que nos sitios de boa calidade.
Táboa 3
Materiais xenéticos de P. pinaster recomendados amplamente para todo o interior de Galicia. Amósase o seu código no Catálogo Nacional de Materiais de Base, o volume da árbore tipo de cada material acadado aos 13 anos de idade no sitio de maior calidade de estación (O Saviñao), a produción de madeira estimada en volume con cortiza aos 13 anos de idade en O Saviñao para unha densidade inicial de 1.111 pes/hectárea, a ganancia en volume en O Saviñao respecto ao resto de poboacións ensaiadas (%), e outros materias xenéticos equiparables aos recomendados.
–
* Autores
– Raúl de la Mata – Escuela Técnica Superior de Ingenieros de Montes, Forestal y del Medio Natural. Universidad Politécnica de Madrid. raul.delamata@upm.es
– Francisco J. Lario – Vivero Tragsa Maceda. Grupo Tragsa. flario@tragsa.es
– Rafael Zas – Misión Biolóxica de Galicia. Consejo Superior de Investigaciones Científicas (MBG-CSIC). rzas@mbg.csic.es
