Marta Santalla, investigadora do Grupo de Xenética do Desenvolvemento Vexetal (www.devoleg.es) na Misión Biolóxica de Galicia (MBG-CSIC)
MAXI-CoberLEG é un Grupo Operativo supra-autonómico cuxo obxectivo é atopar solucións aos novos retos derivados do cambio climático e mellorar a calidade agroalimentaria na produción de cítricos mediante o uso de cultivos de leguminosas de cobertura de inverno.
Falamos con Marta Santalla, investigadora do Grupo de Xenética do Desenvolvemento Vexetal (www.devoleg.es) na Misión Biolóxica de Galicia (MBG-CSIC), unha das entidades socias do grupo operativo.
Descríbenos o teu traballo dentro do CSIC e cales son as túas principais áreas de estudo…
Son Doutora en Bioloxía pola Universidade de Santiago de Compostela e Investigadora Científica no Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC), onde lidero o Grupo de Xenética do Desenvolvemento Vexetal (www.devoleg.es) na Misión Biolóxica de Galicia (MBG-CSIC). Realicei o meu traballo investigador tanto en España como en centros internacionais de Europa e América do Norte, e a miña carreira científica estivo sempre ligada á mellora de cultivos a través do coñecemento profundo da súa xenética.
En concreto, o meu traballo céntrase no estudo xenético, xenómico e fisiolóxico das leguminosas, plantas esenciais tanto para a alimentación como para a sustentabilidade agrícola. Investigo como se controla a floración, como evolucionaron as especies cultivadas a partir das súas formas silvestres e que mecanismos xenéticos interveñen no desenvolvemento do froito. As miñas achegas buscan sentar as bases para desenvolver variedades máis adaptadas aos retos climáticos e sociais do presente.
Por que decidistes participar como socios dentro do Grupo Operativo MAXI-CoberLEG?
A nosa participación no Grupo Operativo MAXI-CoberLEG responde ao noso compromiso cunha agricultura máis sostible, resiliente e baseada no coñecemento científico. Desde o Grupo de Xenética do Desenvolvemento Vexetal do CSIC traballamos para poñer en valor a biodiversidade cultivada, especialmente en leguminosas, e contribuír activamente á súa conservación e aproveitamento responsable. Esta iniciativa representa unha oportunidade única para transferir o noso coñecemento a unha contorna aplicada e multidisciplinar, traballando da man con outros actores do sector agroalimentario, agrícola e forestal.
Cales son as tarefas das que se encargará o CSIC dentro deste proxecto?
Desde a MBG-CSIC participamos activamente en varias fases do proxecto MAXI-CoberLEG, aproveitando nosa ampla experiencia na mellora xenética de leguminosas e a nosa estreita colaboración co sector agrario. Lideramos o Paquete de Traballo 1 (PT1), centrado na caracterización, conservación e selección de variedades de chícharo de raposo, unha leguminosa de gran interese polo seu valor agronómico, ambiental e alimentario.
Contamos cun banco de xermoplasma que inclúe variedades autóctonas e tradicionais de chícharo de raposo procedentes de diferentes orixes, que colleitamos, temos conservado e caracterizado ao longo dos últimos anos. A partir deste material, seleccionamos as especies e variedades máis prometedoras en base a criterios de produtividade, viabilidade agronómica e adaptación a distintas contornas.
Ademais, colaboramos no deseño experimental e a avaliación das cubertas vexetais para as parcelas de cítricos, tanto en ensaios de microparcelas como de macroparcelas, analizando parámetros clave como o estado fenolóxico da cuberta vexetal, o seu efecto sobre as propiedades físico-químicas do chan e o estado hídrico, e a interacción coa calidade do cultivo principal (Paquetes de Traballo 2, 3 e 4). Esta información resulta fundamental para valorar os beneficios agronómicos e ambientais das cubertas en distintos contextos.
Tamén desempeñamos un papel moi activo en todas as actividades de divulgación e transferencia do coñecemento xeradas ao longo do proxecto (PT5). O noso labor ten un enfoque aplicado, orientado a dar resposta ás demandas de produtores que buscan maior sustentabilidade, diversificación e competitividade nas súas explotacións.
En resumo, a nosa participación en MAXI-CoberLEG combina investigación, transferencia e acompañamento técnico, co obxectivo de poñer en valor a biodiversidade cultivada de leguminosas e contribuír ao desenvolvemento de solucións agrícolas sustentables, eficientes e adaptadas ao cambio climático.
Diferentes variedades de Lupinus
O GO MAXI COBERLEG comezou o pasado ano e prolongarase ata o 2027. Que actuacións se realizaron ata o de agora por parte do CSIC e cales están previstas para este ano?
Desde a MBG-CSIC, como coordinadores do Paquete de Traballo 1 (PT1), desenvolvemos unha serie de actuacións crave que sentan as bases do proxecto. Durante o primeiro ano, centrámonos na selección e caracterización de variedades autóctonas de chícharo de raposo, procedentes do noso banco de xermoplasma, que xestionamos e conservamos desde hai anos. Estas variedades presentan vantaxes importantes fronte ás comerciais, xa que están mellor adaptadas ás condicións climáticas, edáficas e sanitarias locais, requiren menos insumos e ofrecen un rendemento máis estable ao longo do tempo.
Un dos logros máis destacados foi a identificación das especies e variedades de chícharo de raposo con maior potencial para ser utilizadas como cubertas vexetais en cultivos de cítricos, que é un dos obxectivos principais do proxecto. Ademais, avanzamos na produción e subministración de sementes das variedades seleccionadas, garantindo así a dispoñibilidade de material vexetal para os ensaios a maior escala que se desenvolverán nas seguintes fases.
Durante este primeiro tramo do proxecto, tamén realizamos outras accións fundamentais, como a descrición do medio ambiente e das condicións edafolóxicas das principais zonas citrícolas onde se implantarán as cubertas. Así mesmo, colaboramos na identificación das pragas máis relevantes nestas rexións e na análise das posibilidades de control biolóxico, en estreita coordinación cos demais socios do consorcio.
Estas actuacións permiten establecer unha base sólida para as seguintes fases do proxecto, nas que se avaliará o impacto das cubertas vexetais sobre o chan, o control biolóxico de pragas e a calidade dos produtos agrícolas.
O obxectivo xeral deste proxecto é maximizar os benefcios dos cultivos de cobertura no inverno a través da selección de especies de leguminosas de inverno e o manexo do cultivo. Por que é recomendable desde o punto de vista agronómico esta práctica de cultivos de cobertura no inverno?
Desde unha perspectiva agronómica, o establecemento de cultivos de cobertura durante o inverno é unha práctica altamente beneficiosa, xa que mellora o funcionamento e a estabilidade do agroecosistema. Nesta época do ano, o chan recibe unha gran parte das precipitacións anuais, o que pode provocar unha perda importante de nutrientes por lixiviación. Contar cunha cuberta vexetal activa no outono e inverno axuda a protexer o chan, reducir a erosión e minimizar esa perda de nutrientes, contribuíndo así á sustentabilidade do sistema agrícola.
“As leguminosas de inverno como o chícharo de raposo (Lupinus spp.) son unha excelente opción para cultivo de cobertura en inverno nas zonas mediterráneas”
A elección da especie para utilizar como cultivo de cobertura depende do tipo de chan e do clima da rexión. Neste sentido, as leguminosas de inverno como o chícharo de raposo (Lupinus spp.) son unha excelente opción para as zonas mediterráneas, pola súa alta capacidade de adaptación a solos areosos, pedregosos e empobrecidos, como é común nas áreas citrícolas.
Por que se escolleu esta especie?
O chícharo de raposo ofrece numerosas vantaxes agronómicas: destaca pola súa capacidade para fixar nitróxeno atmosférico, enriquecendo o chan de forma natural e reducindo a necesidade de fertilizantes sintéticos. Ademais, a rápida mineralización do nitróxeno orgánico tras a súa incorporación ao chan permite que este nutriente estea dispoñible para o cultivo seguinte, mellorando a eficiencia do sistema.
Outro aspecto destacable é a súa capacidade de autoresiembra, o que permite manter a cuberta vexetal no tempo sen necesidade de resiembra mecánica, reducindo así os custos e os insumos externos. A nivel ambiental, as leguminosas tamén son moi interesantes, xa que adoitan ter un contido máis alto en nitróxeno e máis baixo en carbono que outras especies, o que acelera a descomposición dos seus residuos e libera antes os nutrientes ao chan.
En sistemas de froiteiras, como os cultivos de cítricos, as leguminosas son especialmente adecuadas porque os seus sistemas radiculares son máis compatibles cos das árbores froiteiras. Por todo iso, o chícharo de raposo posiciónase como un excelente candidato para o seu uso como cuberta vexetal de inverno na área mediterránea, cumprindo un papel clave na mellora da fertilidade do chan, a eficiencia agronómica e a sustentabilidade dos cultivos.
Cales son os seus princpales requirimentos desde o punto de vista do manexo do cultivo?
O manexo adecuado dos cultivos de cobertura é fundamental para garantir a súa eficacia e sustentabilidade nos sistemas agrícolas. Aínda que achegan beneficios moi relevantes, o seu éxito depende en gran medida dun manexo agronómico adaptado ás condicións específicas da contorna.
Un dos primeiros requirimentos é dispoñer dun coñecemento profundo do agroecosistema no que se implantan, incluíndo as características do chan, o clima, o cultivo principal (neste caso, cítricos), así como as pragas presentes e os seus inimigos naturais. Isto é clave para maximizar os beneficios do cultivo de cobertura e evitar efectos indesexados, como a competencia excesiva por recursos co cultivo principal.
Os cultivos de cobertura, como o chícharo de raposo, compiten coas árbores por auga, luz e nutrientes, polo que a súa manexo debe garantir que esta competencia non afecte negativamente ao rendemento nin á calidade do froito. Cando se xestiona adecuadamente, esta práctica pode mesmo mellorar a calidade do produto final, como demostraron varios estudos en zonas mediterráneas, que reportan aumentos en compostos beneficiosos como vitamina C, compostos fenólicos e minerais esenciais en froiteiras.
Ademais, as cubertas vexetais ben xestionadas fomentan unha maior biodiversidade, non só vexetal, senón tamén por exemplo de insectos. Isto tradúcese nunha cadea trófica máis complexa e saudable, que pode favorecer o control biolóxico conservativo, é dicir, o incremento natural de inimigos de pragas, reducindo a necesidade de tratamentos químicos.
Outro aspecto importante é que os efectos positivos dos cultivos de cobertura non adoitan ser inmediatos, senón que requiren un enfoque a medio-longo prazo. Por iso, son necesarias investigacións multianuais que avalíen de maneira integral os seus impactos sobre a saúde do chan, a biodiversidade funcional, o rendemento e a calidade do cultivo principal.
En resumo, o manexo eficaz de cultivos de cobertura, como o chícharo de raposo en cítricos, require unha planificación axustada ao contexto local, seguimento técnico, e compromiso a longo prazo, pero os beneficios potenciais en termos de sustentabilidade, rendibilidade e saúde do agroecosistema son notables.
Que variedades se van ensaiar e como se van deseñar os campos de ensaio?
No marco do proxecto GO MAXI-CoberLEG, imos ensaiar variedades autóctonas de chícharo de raposo pertencentes a tres especies principais: o chícharo de raposo amarelo (Lupinus luteus), o chícharo de raposo azul (Lupinus angustifolius) e o chícharo de raposo branco (Lupinus albus), ademais doutras especies minoritarias que mostraron potencial en etapas previas de caracterización. Todas elas proceden do banco de xermoplasma da MBG-CSIC, onde se conservan e estudan desde hai anos co obxectivo de valorizar os recursos xenéticos locais.
-Vanse destinar a abono verde ou para a súa colleita?
As variedades autóctonas de chícharo de raposo seleccionadas no proxecto GO MAXI-CoberLEG non se destinarán á súa colleita como cultivo principal, senón que se utilizarán especificamente como cultivos de cobertura en campos de cítricos, cun enfoque claro cara ao seu uso como abono verde.
Isto significa que o obxectivo non é a recolección do gran, senón mellorar a saúde e sustentabilidade do chan, achegando materia orgánica e nutrientes —especialmente nitróxeno fixado de forma natural— ao agroecosistema. A función destas cubertas vexetais é múltiple: protexer o chan da erosión e a lixiviación durante o inverno, favorecer a biodiversidade, e mellorar a estrutura e fertilidade do chan para o cultivo principal, neste caso, os cítricos.
Ao tratarse de leguminosas, como o chícharo de raposo, presentan unha alta capacidade de fixar nitróxeno atmosférico, o cal é especialmente beneficioso en sistemas agrícolas que buscan reducir o uso de fertilizantes sintéticos. Algunhas destas variedades tamén teñen capacidade de autoresementeira, o que facilita o seu mantemento no tempo sen necesidade de resementeira mecánica, reducindo os custos e mellorando a súa viabilidade como estratexia a longo prazo.
En definitiva, trátase dunha práctica de agricultura rexenerativa, que busca incrementar a eficiencia e resiliencia das fincas citrícolas mediante o uso intelixente da biodiversidade local.
Lupinus en floración
A priori, que áreas de mellora consideras que poden existir no uso do chícharo de raposo como cultivo de cobertura no inverno?
O uso do chícharo de raposo como cultivo de cobertura no inverno presenta un alto potencial, pero tamén expón varias áreas de mellora que estamos a abordar desde o proxecto GO MAXI-CoberLEG.
Unha das principais áreas de mellora está na adaptación varietal. Aínda que as variedades autóctonas presentan vantaxes en termos de adaptación climática e eficiencia no uso de recursos, é necesario seguir avanzando na súa mellora xenética para optimizar características agronómicas clave, como a biomasa aérea, a resistencia a enfermidades, a persistencia no chan e a capacidade de fixar nitróxeno de maneira eficiente baixo distintas condicións ambientais.
Outra área crítica é o manexo agronómico. Aínda existe marxe de mellora en canto a densidades de sementeira, datas óptimas de implantación e técnicas de incorporación ao chan, co fin de maximizar os seus beneficios sen competir en exceso co cultivo principal. Ademais, a compatibilidade con diferentes variedades de cítricos e tipos de solo é unha liña de traballo prioritaria, especialmente en rexións con solos máis pobres ou condicións climáticas extremas.
Desde o punto de vista agroecolóxico, tamén se require máis coñecemento sobre as interaccións do chícharo de raposo coa microbiota do solo e cos inimigos naturais de pragas, para potenciar o seu papel dentro de estratexias de control biolóxico conservativo.
O chícharo de raposo ten un gran potencial como ferramenta de sustentabilidade agrícola
Por último, está o desafío da transferencia de coñecemento ao sector produtor. Traducir os avances científicos en prácticas facilmente aplicables e economicamente viables para agricultores é unha parte esencial do proxecto, e niso estamos a traballar activamente desde a MBG e o resto de socios.
En resumo, o chícharo de raposo ten un gran potencial como ferramenta de sustentabilidade agrícola, pero o seu uso como cultivo de cobertura require investigación continua e axustes específicos para cada sistema de produción.
Cando esperades obter os primeiros resultados?
Esperamos obter os primeiros resultados a finais deste ano. Durante estes primeiros meses, xa avanzamos significativamente na selección, caracterización e multiplicación de variedades autóctonas de chícharo de raposo, e actualmente estamos a iniciar os ensaios en campo, tanto en microparcelas como en macroparcelas, en distintas rexións citrícolas.
A partir destas observacións, poderemos axustar o deseño dos ensaios para as seguintes campañas, e comezar a validar, con datos concretos, a viabilidade e beneficios do chícharo de raposo como cultivo de cobertura en cítricos da área mediterránea. Será un paso clave para seguir avanzando na implementación desta práctica dentro de modelos agrícolas máis sostibles e resilientes.
Algo máis que queiras engadir?
Si, gustaríame destacar que un dos grandes valores do proxecto MAXI-CoberLEG é precisamente a diversidade de perfís e saberes que o conforman. A complexidade dos retos que abordamos—desde a mellora xenética ata a sustentabilidade do chan e o control biolóxico—fai imposible que unha soa entidade poida afrontalos por si soa.
Por iso, este consorcio representa unha suma de capacidades científicas, tecnolóxicas e técnicas: contamos con fitomelloradores, xenetistas, agrónomos, bioquímicos e expertos en biotecnoloxía, así como con empresas líderes do sector agrícola, todas elas comprometidas cunha visión máis sustentable do medio rural.
Este enfoque multidisciplinar permítenos abordar o proxecto de forma integral, con solucións prácticas, pero tamén cunha base científica sólida. E iso é clave para asegurar o éxito da transferencia de coñecemento ao sector produtivo, que é onde finalmente se xera o impacto real.
O Grupo Operativo GO MAXI COBERLEG está enmarcado no Plan Estratéxico da Política Agraria Común (PEPAC) 2023-2027, financiado nun 80 % polo Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural (FEADER) da Unión Europea e nun 20 % polo Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación (MAPA). A Dirección Xeral de Desenvolvemento Rural, Innovación e Formación Agroalimentaria (DGDRIFA) é a autoridade encargada da aplicación das devanditas axudas. O Grupo Operativo GO MAXI COBERLEG é a entidade responsable deste contido.
